Rolnictwo ekologiczne to prowadzenie produkcji rolniczej w sposób łączący najkorzystniejsze dla środowiska praktyki, wysoki stopień różnorodności biologicznej, ochronę zasobów naturalnych oraz stosowanie wysokich standardów dotyczących dobrostanu zwierząt. Oferuje ono wyroby wytwarzane przy użyciu substancji naturalnych i naturalnych procesów. To naturalne podejście pełni podwójną funkcję społeczną: z jednej strony dostarcza towarów na rynek kształtowany przez popyt na produkty ekologiczne, a z drugiej strony jest działaniem w interesie publicznym, ponieważ przyczynia się do ochrony środowiska, dobrostanu zwierząt i rozwoju obszarów wiejskich.

Zasady systemu rolnictwa ekologicznego są ustanowione na poziomie przepisów unijnych. Określono w nich m.in. jakimi metodami wytwarzany może być produkt ekologiczny oraz jak ten produkt powinien być oznaczony, aby zapewnić jego rozpoznawalność. Zgodnie z obowiązującymi przepisami tylko produkty certyfikowane (tj. objęte systemem rolnictwa ekologicznego) mogą być sprzedawane jako ekologiczne.

Sprawne przeprowadzenie procesu przestawiania gospodarstwa na ekologiczny system produkcji wymaga wiedzy i dobrego zaplanowania. Trzeba odpowiedzieć sobie na liczne pytania. Jaki rodzaj produkcji wybrać? Jak i gdzie sprzedać produkty wytworzone w gospodarstwie? Decyzja o wyborze kierunku rozwoju musi uwzględniać elementy otoczenia, w którym funkcjonuje gospodarstwo, takie jak: warunki klimatyczne, glebowe, wielkość  i położenie gospodarstwa, posiadane zabudowania gospodarcze, zaplecze socjalne oraz wiedzę gospodarza i współpracowników. Warto nawiązać kontakt z innymi rolnikami ekologicznymi, jak również z organizacjami związanymi z tym systemem produkcji w celu wymiany doświadczeń rozważenia wspólnej działalności, pomocy czy to w sprzedaży produktu, czy też znalezienia firmy przetwórczej i organizacji rynku zbytu. Na podstawie tych działań pojawia się możliwość realizacji celu, jakim jest przestawienie gospodarstwa.

Grunty, na których będzie prowadzona produkcja ekologiczna muszą przejść okres przestawiania (konwersji), który trwa do 3 lat

Przestawianie na ekologiczny system gospodarowania najlepiej rozpocząć od przygotowania nawozów  i zaplanowania płodozmianu. Układając płodozmian, obok właściwości stanowiska i możliwości wykorzystania uprawianych roślin, należy uwzględnić wymagania stawiane przez rolnictwo ekologiczne, tj.: zaopatrzenie roślin następczych w azot, ograniczanie zachwaszczenia, oraz zapobieganie nasileniu występowania szkodników  i chorób roślin uprawnych. Dobrze ułożony płodozmian ma zasadnicze znaczenie dla zwiększenia poziomu materii organicznej w glebie i aktywności biologicznej gleby, a wysiew w poplonie roślin bobowatych lub innych roślin, użyźniających glebę po wcześnie zbieranych uprawach, wzmacnia opisywane właściwości płodozmianu.

Istotnym zagadnieniem w przestawianiu gospodarstwa rolnego na metody ekologiczne jest regulacja zachwaszczenia upraw. Wprowadzenie wielostronnego płodozmianu, a także wykonanie zabiegów mechanicznych w terminach uwzględniających fazę rozwojową roślin uprawnych i chwastów wpływa na ograniczenie zachwaszczenia upraw. W gospodarstwie ekologicznym szczególnie ważna jest prawidłowa uprawa gleby  z zastosowaniem odpowiednich maszyn i narzędzi.

Popyt na ekologiczną żywność w Polsce bez wątpienia będzie wzrastał. Sprzyjać temu będzie wzrost zamożności rodzin, wiele osób będzie inwestowało w zdrowie swoje oraz swoich najbliższych. Rolnictwo ekologiczne to wielka szansa dla polskich rolników i przetwórców żywności, nowe miejsca pracy i możliwość rozwoju gospodarczego i społecznego polskiej wsi. Rok 2022 będzie przełomowy dla sektora rolnictwa ekologicznego, ponieważ obowiązywać będzie w stosowanie rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady 2018/848 z dnia 30 maja 2018 r. dotyczące rolnictwa ekologicznego i znakowania jego produktów. Najważniejsze zmiany obejmują umożliwienie certyfikacji grupowej dla małych producentów, przedłużenie ważności kontroli do 24 miesięcy dla producentów o niskim poziomie ryzyka, wygaszanie części przepisów dotyczących importu produktów ekologicznych z krajów spoza UE.

Żeby zmniejszyć ryzyko związane ze zmianą sposobu zarządzania oraz aby mieć obiektywny przegląd sytuacji w gospodarstwie, niezbędne jest opracowanie planu przestawiania gospodarstwa na rolnictwo ekologiczne.  O pomoc w jego opracowaniu można zwrócić się do ośrodków doradztwa rolniczego, jak również do stowarzyszeń rolników ekologicznych.

Przejście z systemu konwencjonalnego na ekologiczny wiąże się z tzw. okresem konwersji, czyli gospodarowaniem według zasad rolnictwa ekologicznego pod nadzorem jednostki certyfikującej, bez prawa znakowania produktów jako ekologiczne. Okres konwersji ma przyczynić się do rozkładu pozostałości stosowanych uprzednio środków agrochemicznych i służyć osiąganiu równowagi ekologicznej w gospodarstwie.

W Polsce okres konwersji jest naliczany od daty złożenia w jednostce certyfikującej „Zgłoszenia podjęcia działalności w zakresie rolnictwa ekologicznego” (urzędowy formularz na stronie ijhars)

Przed podjęciem decyzji na przejście z systemu rolnictwa konwencjonalnego na ekologiczny, warto zapoznać się z zasadami rolnictwa ekologicznego. Akty prawne dotyczące rolnictwa ekologicznego można znaleźć na stronach internetowych MRiRW, a praktyczną wiedzę można nabyć poprzez m. in. ukończenie kursu rolnictwa ekologicznego, uczestniczenie w różnych szkoleniach, warsztatach, nawiązywanie kontaktów z rolnikami ekologicznymi, staże. Umiejętności te są czynnikiem zwiększającym szansę sukcesu w prowadzeniu gospodarstwa ekologicznego. Decyzja powinna być przemyślana i poprzedzona analizą gospodarstwa.

Od czego zacząć?

Krok pierwszy: jednostka certyfikująca

Siedziba danej jednostki (a większość ich jest w Warszawie) nie determinuje jej obszaru działania, oznacza to zatem, że możemy zgłosić się do dowolnej z nich. Wprawdzie zasady pracy wszystkich jednostek są takie same i odgórnie ustalone, ale godnym polecenia jest zasięgnięcie opinii u rolników, którzy zdobyli już doświadczenie w tej dziedzinie.

Jednostki certyfikujące działające na terenie Polski podlegają wspomnianemu już GJIHARSowi, którego zwierzchnikiem jest z kolei Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Na terenie naszego kraju działa 13 jednostek certyfikujących wymienionych tutaj według długości ich stażu pracy:

- Agro Bio Test, Warszawa; Bioekspert, Warszawa; PCBC, Warszawa/Piła; PNG, Zajączków k. Kielc; Ekogwarancja PTRE, Warszawa/Lublin; COBICO, Przebieczany k. Wieliczki; BIOCERT MAŁOPOLSKA, Kraków; TÜV RHEINLAND Polska, Warszawa/Wieliczka; Centrum Jakości AGRO EKO, Warszawa; SGS, Warszawa; DQS, Warszawa/Piła; BUREAU VERITAS, Warszawa; Krajowe Centrum Badań i Certyfikacji „Gwarantowana Jakość”, Poznań.

To właśnie wybrana przez nas jednostka certyfikująca poprosi o złożenie u niej wniosku o poddanie się systemowi kontroli „Zgłoszenie podjęcia działalności w zakresie rolnictwa ekologicznego” (formularz dostępny na stronie internetowej GJIHARS-u). Wymagane dokumenty opisujące nasze gospodarstwo możemy wypełnić korzystając np. z pomocy doradcy najbliższego nam ODR-u. Tak skompletowane dokumenty przesyłamy dalej do jednostki certyfikującej, która po ich analizie skieruje do nas inspektora, aby ten na miejscu sprawdził, czy to, co na papierze, odpowiada temu, co w rzeczywistości. Po pozytywnym wyniku analizy dokumentów oraz kontroli możemy podpisywać umowę współpracy z jednostką certyfikującą. Po zarejestrowaniu naszego gospodarstwa jednostka certyfikująca przesyła zgłoszenie do WIJHARS-u.

Krok drugi: okres konwersji

Okres konwersji to inaczej okres przestawiania gospodarstwa z konwencjonalnego na ekologiczne, który trwa 2 lata (dla sadownictwa są to 3 lata). Zaczyna się go liczyć od momentu złożenia zgłoszenia podjęcia działalności w zakresie rolnictwa ekologicznego. 24 miesiące będzie trwało zanim otrzymamy certyfikat dotyczący produkcji roślinnej i zwierzęcej. Pierwsze 12 miesięcy nasze produkty będą konwencjonalne. 12 miesięcy później, czyli po roku od momentu podjęcia współpracy z jednostka certyfikującą i zgłoszeniu do systemu rolnictwa ekologicznego, będziemy mogli wprowadzać produkty do obrotu z oznakowaniem „w trakcie konwersji na rolnictwo ekologiczne” z podaniem numeru kodowego jednostki certyfikującej.

Okres konwersji obejmuje również hodowlę zwierząt i trwa 24 miesiące od momentu przystąpienia do systemu rolnictwa ekologicznego. Dopiero po zakończeniu tego okresu, zwierzęta i ich produkty mogą być sprzedane jako ekologiczne. W odróżnieniu do płodów rolnych, zwierzęta nie mogą być sprzedawane ze statusem „z okresu konwersji”. Jeśli zdecydujemy się na wprowadzenie do gospodarstwa ekologicznego zwierząt z chowu konwencjonalnego, może to się stać tylko i wyłącznie dla celów rozrodczych (z wyjątkiem drobiu). Po jakim czasie zwierzęta otrzymują status ekologicznych? W przypadku bydła jest to 12 miesięcy, owiec, kóz i świń 6 miesięcy, drobiu przeznaczonego na mięso - 10 tygodni a na produkcję jaj - 6 tygodni. W przypadku drobiu pisklęta muszą mieć poniżej 3 dni życia. (źródło: U. Sołtysiak „Rolnictwo ekologiczne – co rolnik powinien wiedzieć?”)

Żywienie zwierząt ekologicznych bazuje na paszach ekologicznych, wśród których dopuszcza się 25% pochodzenia z okresu konwersji.

Trzeci krok: certyfikat rolnictwa ekologicznego

Po 2 latach poddania się kontroli gospodarstwo otrzymuje certyfikat oraz statut gospodarstwa ekologicznego. Nie oznacza to jednak, że na tym koniec z kontrolami. Te będziemy mieć cały czas i regularnie: jeden raz w roku kalendarzowym zapowiedzianą kontrolę, z dziesięcioprocentowym prawdopodobieństwem kontrolę niezapowiedzianą, a w przypadku podejrzenia niezgodności – kontrole z pobieraniem próbek. Te ostatnie występują statystycznie w przypadku 5%. Certyfikat wydawany jest każdorazowo po kontroli rocznej i z tą chwilą traci swoją aktualność poprzedzający go certyfikat. Procedura kontroli i wydania certyfikatu nie jest darmowa, a jej wysokość zależy od wielkości gospodarstwa.

Nasz certyfikat będzie ogólnodostępny. Dotychczas był on widoczny na stronie internetowej naszej jednostki certyfikującej, ale najnowsza zmiana przewiduje umieszczenie go na liście ogólnoeuropejskiej.

W dzisiejszych czasach, rolnictwo ekologiczne cieszy się dużym zainteresowaniem ze względu na korzyści środowiskowe oraz zdrowotne. Oprócz tych zalet, uprawy ekologiczne pozwalają także osiągać atrakcyjne wyniki finansowe. Szczególnie wartościowym przykładem mogą być produkty przetworzone, które w zestawieniu z ich tradycyjnymi odpowiednikami mogą osiągać nawet o 200% większą wartość.

Niestety, współczesna koniunktura rynkowa związana z ogólnym wzrostem kosztów produkcji wprowadziła pewne niepokoje w zakresie dotychczasowej stabilności cen, co kształtowało się na niekorzyść ekologicznych gospodarstw. Wzrastające wydatki związane z nawozami, środkami ochrony roślin, energią czy paliwem sprawiają, że ceny zbóż ekologicznych i konwencjonalnych zbliżają się do siebie, choć zapewne, jest to jedynie przejściowa sytuacja.

Co jednak w dalszym ciągu działa na korzyść rolników prowadzących gospodarstwa ekologiczne w porównaniu z tradycyjnymi, to możliwość otrzymania wsparcia finansowego. Już na etapie przygotowywania dokumentów do instytucji certyfikującej, można zwrócić się do specjalistów z pobliskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego, którzy pomogą w opracowaniu planu rolno-środowiskowego, umożliwiającego złożenie wniosku o dopłaty do produkcji ekologicznej. Subwencje obejmują zarówno obszary uprawne, jak i trwałe użytki zielone, hodowlę zwierząt czy sady.

W planie strategicznym na lata 2023 – 2027 wsparcie finansowe wygląda następująco:

• Uprawy rolnicze: konwersja 1697 zł/ha , ekologia 1571 zł/ha
• Trwałe użytki zielone: 1043 zł/ha
• Uprawy paszowe na GO: konwersja 1638 zł/ha, ekologia 1504 zł/ha
• Uprawy warzywnicze: konwersja 3021 zł/ha, ekologia 2391 zł/ha
• Uprawy zielarskie: 1856 zł/ha
• Uprawy sadownicze: konwersja 3105 zł/ha, ekologia 1961 zł/ha
• Uprawy jagodowe: konwersja 2495 zł/ha, ekologia 2213 zł/ha
• Ekstensywne sadownicze: 326 zł/ha
• Małe gospodarstwa (do 10 ha) 1640 zł/ha
• Premia za zrównoważoną produkcję roślinno-zwierzęcą (0,5-1,5 DJP/ha): 573 zł/ha
• Degresywność: do 50 ha – 100%, powyżej 50-100 ha – 75%, powyżej 100 ha – 60% płatności

Podsumowując, mimo iż współczesna sytuacja rynkowa może niekorzystnie wpływać na wartość produktów ekologicznych, rolnicy prowadzący gospodarstwa zgodnie z zasadami ekologii wciąż mogą liczyć na wsparcie finansowe oraz lepsze ceny produktów przetworzonych. W dłuższej perspektywie, finansowe atuty związane z uprawą ekologiczną powinny stanowić zachętę dla rolników do przejścia na metody bardziej zrównoważone i przyjazne dla środowiska.