Pod koniec zeszłego roku, w Parlamencie Europejskim odbył się Europejski Kongres LEADER. Wydarzenie z 18-19 grudnia zgromadziło 800 przedstawicieli z 36 państw członkowskich oraz krajów kandydujących, którzy spotkali się, aby omówić rolę obszarów wiejskich w europejskich programach politycznych. 

W spotkaniu wzięło udział 16 przedstawicieli LGD z Polski, a także Karolina Boba z krakowskiego oddziału CDR oraz Agata Markuszewska z naszej jednostki centralnej KSOW. Polskie lokalne grupy działania były reprezentowane przez:

• Urszulę Bartochowską (Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Lider w EGO”);
• Wojciecha Basiaka (Lokalna Grupa Działania Nad Czarną i Pilicą);
• Ireneusza Kostkę (Stowarzyszenie „LIDER Pojezierza”);
• Beatę Nakonieczną (Lokalna Grupa Działania Ponidzie);
• Pawła Piaska (Lokalna Grupa Działania „Wspólny Trakt”);
• Piotra Sadłochę (Stowarzyszenie Rozwoju Wsi Świętokrzyskiej);
• Wiesława Sienkiewicza (Stowarzyszenie „LIDER Pojezierza”);
• Karolinę Siodłę (Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Wrzosowa Kraina”);
• Janusza Stasiaka (Lokalna Grupa Działania Ziemi Sandomierskiej);
• Przemysława Strójwąsa (Lokalna Grupa Działania Perły Czarnej Nidy);
• Piotra Stycznia (Stowarzyszenie Rozwoju Wsi Świętokrzyskiej);
• Katarzynę Sylwanowicz (Lokalna Grupa Działania Zielone Światło);
• Anitę Świerzko (Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Wrzosowa Kraina”);
• Krzysztofa Wiklaka (Stowarzyszenie „LIDER Pojezierza”);
• Janusza Zielińskiego (Lokalna Grupa Działania Ponidzie);
• Urszulę Żelazny (Lokalna Grupa Działania Dorzecze Bobrzy).

Kongres został zorganizowany przez Europejskie Stowarzyszenie LEADER (ELARD), we współpracy z Komisją Europejską, Europejskim Komitetem Regionów oraz Europejskim Komitetem Ekonomiczno-Społecznym.  Wydarzenie trwało dwa dni: pierwszy obejmował sesję plenarną w sali obrad Parlamentu Europejskiego, w której udział wzięli wysoko postawieni przedstawiciele Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego oraz instytucji wspierających. Drugiego dnia skupiono się na pracach w grupach roboczych, odbywających się w Europejskim Komitecie Regionów oraz Europejskim Komitecie Ekonomiczno-Społecznym.

Spotkanie rozpoczął Janusz Wojciechowski, Europejski Komisarz ds. Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich. Witając zgromadzonych przedstawicieli różnych instytucji i organizacji z całej Europy, wspomniał o celach wydarzenia, wśród których były między innymi: omówienie programów politycznych dotyczących obszarów wiejskich oraz zbadanie podejścia LEADER i RLKS (rozwoju lokalnego kierowanego przez społeczność). Komisarz przypomniał także działania, jakie Komisja Europejska do tej pory podjęła na rzecz rozwoju obszarów wiejskich:

• Pakt dla Obszarów Wiejskich (Rural Pact), który zrzesza ponad 1800 członków.
   
• Platforma rewitalizacji wsi (Rural Revitalisation platform), służąca do wymiany informacji i nawiązywania współpracy.
   
• Zadania badawcze w dziedzinie obszarów wiejskich i innowacji w ramach programu Horyzont Europa
   
• Obserwatorium wiejskie, które gromadzi dane o rolnictwie i obszarach wiejskich
   
• Mechanizmy "rural proofing" mające na celu poprawę zarządzania obszarami wiejskimi oraz weryfikację wpływu określonych rozwiązań na ich sytuację.

Aktualnie Program LEADER obejmuje 61% populacji wiejskiej w Europie i stanowi 8% całkowitego finansowania dedykowanego obszarom wiejskim.

W swym wystąpieniu wyróżnił też trzy aspekty, które dla rozwoju lokalnego prowadzonego przez społeczność wymagają wzmocnienia w Europie:

• Wzmocnienie synergii
  • Większa współpraca zarówno w ramach WPR, jak i pomiędzy nim a innymi programami politycznymi — zwłaszcza poprzez zwiększenie środków z Funduszu Spójności. Konieczność wniesienia dodatkowego wkładu w projekty LEADER poprzez dodatkowe dotacje i inwestycje. W efekcie program będzie mógł skupić się na tym, co najlepsze dla lokalnego rozwoju.
• Potrzeba uproszczenia
  • Powinno się w pełni wykorzystać nowy model wdrażania, z uwzględnieniem faktu, że projekty LEADER są niewielkie pod względem wartości finansowej. Model powinien być więc jak najprostszy, a obciążenia administracyjne względem projektów powinny być proporcjonalne do ich wielkości. Nowy system zapewnia większą elastyczność i zachęca państwa członkowskie do dostosowania się do tego podejścia.
• Potrzeba strategii
  • Oprócz projektów, które odpowiadają bieżącym potrzebom lokalnej społeczności, istnieje także potrzeba takich, które dostarczają strategicznej wartości dodanej dla przyszłości danej społeczności. Projektów, które budują sieci kontaktów i współpracy, a także wartościują zasoby terytorialne w sposób zrównoważony, obejmując innowacje i transformację cyfrową — przykładem tego jest koncepcja inteligentnych wsi.

Następnie poinformował, że wkrótce KE opublikuje zestaw narzędzi wspierających społeczności wiejskie w poszukiwaniu informacji o możliwości unijnego dofinasowania w nowym okresie programowania 2023-2027, o nazwie Rural ToolKit.

Nawołując do wzmocnienia LEADER-a, Komisarz zaznaczył — Jesteśmy przekonani o znaczeniu LEADER-a i społeczności wiejskich. To, co początkowo było jedynie wizją, jest obecnie niezbędnym narzędziem, z którego mogą korzystać obywatele, władze i państwa członkowskie. Dziś, dzięki ambicjom i wysiłkom LEADER-a, realizujemy długoterminową wizję poprzez Pakt dla Obszarów Wiejskich. Aby jednak osiągnąć nasze ambicje, musimy wzmocnić podejście LEADER/RLKS.  (...)Pokazujemy nie tylko, to co UE może zrobić dla przyszłości obszarów wiejskich, ale także to, co obszary wiejskie mogą zrobić dla przyszłości UE. Kontynuujmy naszą dobrą współpracę i uczyńmy nasze społeczności wiejskie, społecznościami XXI wieku. — dodał na koniec.

W ramach konsultacji w sprawie przyszłości Wspólnej Polityki Rolnej po 2027 r. kongres LEADER był dla Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego i hiszpańskiej prezydencji Rady Unii Europejskiej okazją do ponownego wyrażenia swojego wsparcia dla podmiotów zajmujących się rozwojem obszarów wiejskich oraz umieszczenia obszarów wiejskich w centrum polityk wspólnotowych. W kolejnych przemówieniach podkreślano wartość LEADER-a i jego wpływ na nowe polityki rozwoju obszarów wiejskich, szczególnie w ramach Europejskiego Paktu dla Obszarów Wiejskich.

LEADER to nie tylko fundusz unijny. Jest to jedna z nielicznych inicjatyw demokratyzujących projekt europejski. Zapewniających od 1993 r. obecność i widoczność Unii Europejskiej w każdej gminie i każdej wsi. LEADER to coś więcej niż tylko narzędzie finansowania. Program rozwoju obszarów wiejskich mający swoje własne fundamenty pozostaje jednym z najpopularniejszych działań w Unii, obok programu Erasmus. Europejski Pakt dla Obszarów Wiejskich jest ważnym pierwszym krokiem dla obszarów wiejskich, wymaga jednak zasobów finansowych, które obecnie są ograniczone do LEADER/RLKS. Nie możemy sprostać wszystkim wyzwaniom za jedyne 5% środków EFRROW. Obecnie konieczne jest wzmocnienie podejścia LEADER/RLKS w politykach europejskich po 2027 r., niezależnie od schematu i rozwiązań, ale musimy zapewnić realne zasoby finansowe na program LEADER i rozwój obszarów wiejskich. — powiedział Thibaut Guignard, gospodarz wydarzenia, prezes ELARD.

Irène Tolleret, posłanka Parlamentu Europejskiego, dodała — LEADER to narzędzie do rozwoju obszarów wiejskich i należy je wzmocnić w następnym okresie programowania. Głos obszarów wiejskich i potrzeby osób zaangażowanych w program LEADER muszą znaleźć się w centrum planu działania na okres programowania po 2027 roku.

Głos zabrali także przedstawiciele Komitetu Regionów, reprezentowanego przez Isildę Gomes, przewodniczącą Komisji Zasobów Naturalnych (NAT) oraz Radima Sršeňa, wiceprzewodniczącego NAT. W swoich przemówieniach podkreślali, że Komitet Regionów od dawna zdecydowanie popiera pełne zaangażowanie obszarów wiejskich i ich mieszkańców w politykę europejską. Z zadowoleniem przyjęli długoterminową wizję obszarów wiejskich, przedstawioną przez Komisję Europejską. Jednocześnie jednak, członkowie Komitetu Regionów naciskali na to, aby Komisja określiła konkretne i ilościowe cele, wsparte odpowiednim finansowaniem. Podkreślili konieczność uwzględnienia obszarów wiejskich we wszystkich europejskich programach politycznych, argumentując, że transformacja cyfrowa, ekologiczna i demograficzna nie może być osiągnięta bez aktywnego zaangażowania obszarów wiejskich.

LEADER to jeden z najlepszych programów wymyślonych przez Unię Europejską, który okazał się bardzo skutecznym i zintegrowanym narzędziem rozwoju lokalnego. Udało mu się zaktywizować i zaangażować wszystkich kluczowych interesariuszy, a dzięki podejściu oddolnemu przybliżyć Europę do lokalnych społeczności. Obecnie jednak kluczowe jest rozpowszechnianie tego podejścia od polityki obszarów wiejskich do wszystkich innych polityk! Samo wielofunduszowe, wielosektorowe podejście LEADER/RLKS przy wystarczających zasobach może pomóc w transformacji obszarów wiejskich w celu rozwiązania ogromnych wyzwań, przed którymi stoją, szczególnie tych ekologicznych, cyfrowych i demograficznych. — Radim Sršeň, przewodniczący Grupy Koordynacyjnej Paktu dla Obszarów Wiejskich.

Według przedstawicieli Komitetu, lokalne strategie rozwoju wdrażane w ramach LEADER-a mają istotne znaczenie dla zaspokajania potrzeb obszarów wiejskich w obszarach takich jak zatrudnienie, włączenie społeczne, usługi wiejskie, innowacyjność i konkurencyjność gospodarek wiejskich. Komitet Regionów wezwał instytucje UE i państwa członkowskie do uproszczenia dostępu do programów LEADER. Ponadto, w przyjętej w zeszłym miesiącu opinii w sprawie przyszłości polityki spójności po 2027 roku, wzywa do przywrócenia funduszu Wspólnej Polityki Rolnej wspierającego rozwój obszarów wiejskich. W jego opinii, zarządzanie funduszem powinno być prowadzone regionalnie, przy większym skoncentrowaniu na środkach polityki strukturalnej dla obszarów słabo zaludnionych. Komitet wzywa także do wzmocnienia RLKS w ramach polityki spójności, by finansować rozwój obszarów wiejskich spoza sektora rolniczego.

Ponieważ do wyborów europejskich w czerwcu 2024 r. pozostało zaledwie kilka miesięcy Kongres był także okazją do wysłania mocnego sygnału zarówno do przedstawicieli obszarów wiejskich, jak i  instytucji europejskich — Istotne jest, aby obywatele wszystkich pokoleń, niezależnie od tego, gdzie się znajdują, naprawdę mieli poczucie, że demokracja działa na ich korzyść i aby instytucje demokratyczne, które mają służyć wszystkim obywatelom, nikogo nie pozostawiały w tyle, ponieważ obszary wiejskie mają kluczowe znaczenie dla przyszłości Europy. Obszary wiejskie są niezbędne do wzmocnienia odporności demokratycznej w całej Unii Europejskiej. LEADER to lokalny cement, który spaja wszystkie lokalne podmioty” – powiedziała Dubravka Šuica, wiceprzewodnicząca Komisji Europejskiej.

Przesłanie podkreślone przez Thibauta Guignarda: „Często żałujemy, że mieszkańcy obszarów wiejskich czują się oddaleni od Europy. Musimy przełamać ideę odnoszącej sukcesy, miejskiej, proeuropejskiej Europy przeciwko konserwatywnej, eurosceptycznej Europie wiejskiej, która czuje się zaniedbana. Dlatego właśnie musimy rozmawiać o Europie z mieszkańcami obszarów wiejskich, a o obszarach wiejskich z Unią Europejską. Obszary wiejskie odgrywają główną rolę w transformacji energetycznej, ekologicznej i gospodarczej w Europie. Musimy przekonać mieszkańców obszarów wiejskich o zaletach Unii Europejskiej. Poświęcenie większej uwagi obszarom wiejskim w projekcie europejskim mogłoby pomóc uratować Europę przed eurosceptycyzmem i powrotem nacjonalizmu”.

Podczas konferencji przyznano także nagrody European LEADER Awards 2023 za najbardziej inspirujące i innowacyjne projekty programu Leader na lata 2014-2020. Spośród kilkuset nadesłanych projektów, zwycięzcami zostali:

• pierwsze miejsce — Villages of Portugal (Portugalia);
• drugie miejsce — The Green Experience (Hiszpania);
• trzecie miejsce — Supporting mobility in rural areas (Gujana Francuska);
• głos publiczności — Technology club Albrechtice nad Orlicí – Tékáčko (Czechy).
  
  Szczegóły dotyczące nagrodzonych projektów można znaleźć na stronie:  Europejskie Nagrody LEADER 2023

Podsumowując pierwszy dzień Kongresu, po intensywnych dyskusjach, na sali obrad Parlamentu Europejskiego jednomyślnie przyjęto uchwałę zaproponowaną przez ELARD. Niniejsza rezolucja opiera się na następujących zasadach: wzmocnienie roli LEADER/CLLD w europejskich programach politycznych, pozyskanie nowych źródeł finansowania, uproszczenie i ułatwienie dostępu do funduszy oraz podjęcie już teraz prac nad przyszłością LEADER-a.

Kolejny dzień obfitował w warsztaty prowadzone zarówno w Komitecie Regionów, jak i w Europejskim Komitecie Ekonomiczno-Społecznym. Każdy uczestnik mógł wziąć udział w trzech z poniższych:

1. Ocena skuteczności podejścia LEADER i wzmocnienie go na przyszłość.
2. Jak oceniać wartość dodaną programu LEADER.
3. Wdrażanie długoterminowej wizji obszarów wiejskich i Paktu dla obszarów wiejskich w kontekście wartości dla LEADER.
4. Jak zintegrować program Erasmus+ z współpracą w ramach LEADER.
5. Angażowanie młodych ludzi.
6. Jak wdrażać program LEADER w krajach spoza Europy i jak z nimi współpracować. — prezentacja 1, prezentacja 2.
7. Europejskie wybory. Wyzwania dla obszarów wiejskich — jak je uwzględnić?
8. Rural proofing — prezentacja 1, prezentacja 2.
9. Korzyści wynikające z współpracy w ramach programu LEADER.
10. Program LEADER i uproszczenia.
11. Rola menadżerów LGD w realizacji lokalnej strategii rozwoju.
12. Przyszłość równości płci na obszarach wiejskich i sposób, w jaki program LEADER może przyczynić się do jej osiągnięcia.
13. Wielofunduszowość - historie sukcesu.
14. Rozwijanie interakcji pomiędzy obszarami wiejskimi i miejskimi oraz wielofunduszowymi LGD. — prezentacja 1, prezentacja 2.
15. Uwalnianie potencjału; zwiększanie wpływu na rozwój obszarów wiejskich.
16. Wdrażanie koncepcji inteligentnych wsi w ramach programu LEADER.

Warsztaty poświęcone budowaniu atrakcyjności obszarów wiejskich w związku ze zmianami demograficznymi, angażowaniu młodych ludzi w działania na wsi i procesom decyzyjnym, oraz ocenie wartości dodanej programu LEADER zwróciły uwagę polskich przedstawicieli.

Panel dotyczący oceny efektów programu LEADER został przeprowadzony przez przedstawicieli Europejskiego Punktu Informacyjnego ds. Ewaluacji WPR: Marili Parissaki i Valdis Kudins. Na początku, prelegenci omówili Raport Europejskiego Trybunału Obrachunkowego. Raport dowodzi, że wskaźniki wspólnej polityki rolnej nie są wystarczające do dokładnej oceny kosztów i korzyści podejścia LEADER. W ramach programowania na lata 2023-2027 zostanie więc opracowany szerszy zestaw wskaźników dotyczących lokalnych grup działania i ich działań. W odpowiedzi na wyniki raportu, Europejska Sieć ds. Ewaluacji WPR pracuje nad dokumentem, który skupiać się będzie na wartości dodanej programu LEADER. Dokument ten ma ułatwić monitorowanie i ocenę efektów osiąganych w programie LEADER przez LGD oraz instytucje zarządzające.

Koncepcja poprawy wartości dodanej LEADER-a wynika z połączenia trzech elementów: wzmacniania kapitału społecznego, doskonalenia zarządzania oraz osiągania lepszych wyników i efektów. Oprócz tych trzech komponentów istnieją również trzy dodatkowe elementy wspomagające, które umożliwiają generowanie wartości dodanej poprzez zastosowanie podejścia LEADER. Pierwszym z nich jest wdrażanie działań i interwencji związanych z LEADER-em oraz lokalną strategią rozwoju, co obejmuje realizację projektów i ich wyniki oraz wpływ. Drugim elementem są mechanizmy wdrażania, które obejmują przepisy regulacji UE, krajowe i regionalne zasady, procedury i ustalenia administracyjne, a także zasady i procedury LGD. Trzecim elementem jest wsparcie w zakresie animacji i budowania potencjału.

Panel dotyczący angażowania młodych na obszarach wiejskich prowadzili: Annie Linsemark (Europejski Parlament Młodzieży), Nicoletta Merlo (Sprawozdawczyni w sprawie przyszłej opinii EKES-u "Rola młodzieży w rozwoju obszarów wiejskich"), Christian Prip (LGD Bornholm z Danii), Irene Martin García (Hiszpańska Sieć na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich), Maria Gafo Gomez (zastępca kierownika działu "Zrównoważony rozwój społeczny" w Dyrekcji Generalnej ds. Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich Komisji Europejskiej) oraz Vilis Brūveris (Cowork dla młodzieży).

Głównym problemem omawianym podczas wykładu było wskazanie sposobów na zatrzymanie migracji młodych ludzi ze wsi (mówiąc o młodych, sugerowano osoby do nawet 40 roku życia). Omówiono problemy związane z jakością życia na wsi, czy np. brakiem ciekawej oferty edukacyjnej. Każdy z prelegentów podawał konkretne przykłady rozwoju przedsiębiorczości i dywersyfikacji gospodarczej swoich rejonów (np. rozwój przedsiębiorstw innowacyjnych, związanych z turystyką wypoczynkową, żeglugą, manufakturą, craftową produkcją spożywczą).

Podsumowanie panelu: w zależności od kraju i dostępnych zasobów, istotne jest tworzenie nowoczesnych form biznesu i wspieranie projektów angażujących młodych. Ważne jest wsłuchanie się w ich głos i uwzględnienie ich w procesach decyzyjnych na różnych szczeblach, w polityce i strukturach LGDów. Warto postrzegać wieś jako miejsce, w którym można cieszyć się dobrą jakością życia, zdrowiem, równowagą między pracą a życiem rodzinnym, rozwijającym osobowościowo i dawającym poczucie dumy z bycia "lokalsem". Kluczem do zmian jest poprawa komunikacji i stałe zaangażowanie w procesy zmian.

Kolejny panel dotyczył wyborów do Parlamentu Europejskiego oraz wyzwań, przed którymi stoją obszary wiejskie. Dyskutowano również o sposobach zaangażowania mieszkańców, zwłaszcza młodych ludzi, w proces wyboru przedstawicieli. Prelegentami byli: Adrien Licha, Koordynator sekretariatu ALDA - Europejskiego Stowarzyszenia na rzecz Demokracji Lokalnej, Irène Tolleret, posłanka Parlamentu Europejskiego i członkini Komisji Rozwoju Regionalnego, Bertrand Trepo, specjalista w dziedzinie agronomii i Prezes LGD Pays Vitryat, oraz Piotr Styczeń, Koordynator ds. młodzieży na 5-tym Posiedzeniu Europejskiego Parlamentu Wiejskiego, członek Młodzieżowej Rady Miejskiej w Starachowicach i członek Stowarzyszenia Rozwoju Wsi Świętokrzyskiej z Polski.

Na wstępie dyskusji, Adrien Licha - lider projektu "Wybory Europejskie" podkreślił, że zrównoważony rozwój powinien być osiągany na poziomie lokalnym. Wiejskie społeczności od dłuższego czasu borykają się z wieloma problemami, takimi jak: starzenie się społeczeństwa, spadek populacji, niedostępność usług (brak personelu medycznego i specjalistów), ograniczona komunikacja, niedostateczne wykorzystanie zmiany cyfrowej, nierówności płciowe oraz niespójność prawa lokalnego z prawem UE. Wyzwań jest wiele, dlatego ważne jest zaangażowanie lokalnej społeczności w procesy decyzyjne.

Jak więc zachęcić do aktywnego uczestnictwa w nadchodzących wyborach?
Zwrócono uwagę na znaczenie bezpośredniego kontaktu z mieszkańcami i organizowaniem osobistych spotkań. Powinno się zacząć od podkreślania dumy z bycia mieszkańcem wsi i małych miejscowości. Informowanie i wskazywanie konkretnych działań, projektów unijnych oraz ich wpływu na obszary wiejskie stanowi odpowiedź na brak wiedzy o celach programów i liczne krytyczne opinie. Należy skupić się nie tylko na ogólnym promowaniu, ale również na transparentnym i szczegółowym informowaniu o założeniach i korzyściach z zrealizowanych projektów.

W dyskusji głos zabrał również Piotr Styczeń, poruszając kwestię zaangażowania młodzieży w wybory do Parlamentu Europejskiego oraz szeroko pojęte życie społeczne, a także aktywny udział w procesach decyzyjnych. Jak stwierdził, obecnie młodzież jest coraz bardziej zaangażowana w różnych regionach Europy, jednak jej głos ma głównie charakter doradczy. Dodatkowo, istotnym aspektem jest również finansowanie projektów młodzieżowych, które są inicjatywą młodzieżowych rad i organizacji. W świetle ogromnego sukcesu wyborów parlamentarnych w Polsce, gdzie frekwencja młodych wyborców była niezwykle wysoka, pytanie brzmi — jak taki sukces można przenieść na poziom europejski? Istotne jest, aby młodzi obywatele mieli świadomość, że ich decyzje wyborcze mają realny wpływ na życie społeczne.

Warto również zwrócić uwagę na wypowiedź Bertranda Trepo, który podczas swojego wykładu przedstawił pięć punktów, które instytucje mogą wykorzystać do angażowania ludzi. Prezes LGD regionu Szampanii wskazał na kilka kluczowych punktów:

• Wzbudzenie zainteresowania przez znalezienie istotnego tematu, który mobilizuje społeczność, na przykład odnawialne źródła energii.
• Przedstawienie konkretnych inicjatyw, prezentacja innowacyjnych przedsiębiorców, projektów oraz sposobów pozyskiwania środków finansowych i wsparcia.
• Konieczność widoczności i powiązania inwestycji oraz projektów z Unią Europejską i jej przedstawicielami, na przykład poprzez umieszczenie jednolitych logotypów programów UE na wszystkich inwestycjach.
• Aktywne uczestnictwo w wydarzeniach, programach partnerskich, wizytach studyjnych itp. w celu informowania o Unii Europejskiej oraz wymiany doświadczeń, budowania więzi i poczucia przynależności.
• Podkreślanie, zarówno w bezpośrednim kontakcie z lokalną społecznością, jak i w innych kanałach komunikacji, że to mieszkańcy obszarów wiejskich mają decydujący głos w kształtowaniu i budowaniu swojego otoczenia za pomocą programów typu LEADER, a Unia Europejska jest jedynie narzędziem pomocnym w rozwoju tych obszarów.

---

Poniżej publikujemy galerię z wydarzenia — zapraszamy do oglądania!