Zrównoważone gospodarowanie przestrzenią wiejską stanowi dziś jedno z kluczowych wyzwań współczesnego rolnictwa i polityki środowiskowej. Ochrona różnorodności biologicznej obszarów rolniczych, w tym szczególnie siedlisk ptaków łąkowych i gatunków związanych z mokradłami, wymaga połączenia wiedzy przyrodniczej, praktyki rolniczej oraz skutecznych instrumentów wsparcia finansowego. Właśnie w tym kontekście istotną rolę odgrywają interwencje rolno-środowiskowo-klimatyczne wdrażane w ramach Planu Strategicznego Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023–2027.

Poniżej prezentujemy przedruk artykułu "Ochrona zagrożonych gatunków ptaków wspierana interwencjami rolno-środowiskowo-klimatycznymi w ramach PS dla WPR"  autorstwa pani Karoliny Sambor z Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Radomiu, pierwotnie opublikowanego w biuletynie HORYZONT CDR 5/2025. Tekst w przystępny, a jednocześnie merytoryczny sposób przybliża założenia interwencji przyrodniczych, które wspierają ochronę siedlisk i gatunków ptaków zagrożonych wyginięciem.

---

Polska wieś to przestrzeń, w której od stuleci współistnieją człowiek i przyroda. Niestety, w ostatnich dekadach intensyfikacja produkcji rolnej, osuszanie terenów podmokłych, likwidacja miedz, oczek wodnych czy łąk kwietnych spowodowały drastyczny spadek liczebności wielu gatunków ptaków. Właśnie dlatego w ramach Planu Strategicznego dla Wspólnej Polityki Rolnej (PS dla WPR) na lata 2023–2027 wdrożono interwencje rolno-środowiskowo-klimatyczne, które promują praktyki sprzyjające ochronie zagrożonych gatunków ptaków.

Interwencje stwarzają zachętę finansową dla rolników lub zarządców, zwanych „beneficjentami”, którzy dobrowolnie zdecydują się na prowadzenie działalności rolnej zgodnie z ustalonymi zasadami. W ramach interwencji beneficjenci realizują zobowiązania polegające na wykonywaniu szczegółowych wymogów sprzyjających różnym elementom środowiska naturalnego obszarów wiejskich. Wymogi te w większości przypadków prowadzą do bardziej ekstensywnego użytkowania, tj. stosowania praktyk rolniczych przyjaznych dla środowiska, co w efekcie wiąże się z poniesieniem kosztów gospodarowania i utratą czę-ści zysków. Płatności rolno-środowiskowo-klimatyczne stanowią rekompensatę tych utraconych dochodów oraz dodatkowo poniesionych kosztów, stanowiąc zachętę dla rolników do podejmowania dobrowolnych zobowiązań rolno-środowiskowo-klimatycznych.

Wśród siedmiu interwencji trzy mają charakter przyrodniczy:

• Interwencja 1: Ochrona cennych siedlisk i zagrożonych gatunków na obszarach Natura 2000,
• Interwencja 2: Ochrona cennych siedlisk i zagrożonych gatunków poza obszarami Natura 2000,
• Interwencja 3: Ekstensywne użytkowanie łąk i pastwisk na obszarach Natura 2000.

Łąki i pastwiska tworzą unikalne środowisko, w którym żyje wiele charakterystycznych i nierozerwalnie z nimi związanych gatunków roślin oraz zwierząt, w tym ptaki zagrożone wyginięciem. Przetrwanie tych cennych gatunków uzależnione jest od ochrony ich siedlisk poprzez odpowiednie, zrównoważone użytkowanie.

Interwencje przyrodnicze w ramach PS WPR mają na celu odtwarzanie i podtrzymywanie tradycyjnych, ekstensywnych form gospodarowania na łąkach i pastwiskach. Działania te służą zapobieganiu utracie cennych siedlisk przyrodniczych oraz poprawie warunków lęgowych ptaków związanych z krajobrazem rolniczym. Szczegóły tych działań określono w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 31 marca 2023 r. (z późn. zm.) w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania oraz wypłaty płatności rolno-środowiskowo-klimatycznych w ramach Planu Strategicznego dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023–2027, które precyzuje zakres i zasady realizacji tych działań.

Ochrona siedlisk lęgowych wspieranych gatunków ptaków:

• Rzadkie gatunki ptaków siewkowych: rycyk, kszyk, krwawodziób, czajka,
• Dubelt,
• Kulik wielki,
• Wodniczka,
• Derkacz.

Rycyk (Limosa limosa), kszyk (Gallinago gallinago), krwawodziób (Tringa totanus), czajka (Vanellus vanellus)

Rycyk, kszyk oraz krwawodziób to ptaki średniej wielkości należące do rodziny bekasowatych, wyróżniające się prostym, długim dziobem i stosunkowo długimi nogami. Czajka, zaliczana do rodziny sieweczkowatych, osiąga wielkość gołębia, lecz ma dłuższe nogi i charakterystyczny czubek na głowie. Wszystkie te gatunki preferują otwarte, wilgotne tereny – koszone łąki, torfowiska, bagna, a także ekstensywnie użytkowane pastwiska.

Najpoważniejszym zagrożeniem dla ich populacji jest utrata siedlisk spowodowana osuszaniem terenów podmokłych oraz rezygnacją z koszenia łąk, co prowadzi do ich zarastania wysoką roślinnością. Istotnym problemem jest również ograniczanie wypasu bydła na zachowanych fragmentach pastwisk, zwłaszcza w dolinach rzecznych. Ochrona środowisk podmokłych sprzyja utrzymaniu liczebności rycyka, kszyka, krwawodzioba i czajki.

---

Dubelt (Gallinago media)

Dubelt to niewielki ptak wielkości kawki. Samice i samce nie różnią się od siebie wyglądem. Ich upierzenie jest płowobrązowe, upstrzone ciemniejszymi i białymi cętkami oraz prążkami; brzuch jest jasny, z ciemniejszymi znakami. Po obu stronach głowy, od nasady dzioba ku tyłowi, biegną ciemnobrązowe pręgi: te szerokie tworzą przedzieloną białym pasem czapkę, wąskie przebiegają w linii oka, a krótsze, mniej wyraźne – po policzkach. W locie na pokrywach skrzydeł widoczne są dwa białe pasy. Wierzch ogona ma barwę rdzawą. Długi i mocny dziób oraz wydłużone nogi doskonale sprawdzają się przy wyszukiwaniu dżdżownic i innych robaków w grząskim gruncie. Dubelta możemy usłyszeć podczas tokowiska, kiedy samce zbierają się wieczorem i nocą, delikatnie klekocząc i szczebiocząc. W czasie tańca godowego samiec przybiera postawę przypominającą kulturystę – wypina pierś i napręża nogi, a następnie gwałtownie wyrzuca skrzydła, przykuca i rozkłada ogon, odsłaniając białe sterówki. Prezentacji towarzyszy furkot skrzydeł i podskakiwanie – wszystko po to, aby zainteresować samice i zdystansować rywali.

Dubelt zajmuje bagienne doliny rzeczne, torfowiska oraz pierwotne siedliska w niewielkim stopniu przekształcone przez człowieka. Postępująca intensyfikacja rolnictwa oraz krzewy stopniowo zarastające bagienne łąki powodują, że ptak ten szybko znika z naszego krajobrazu. W Polsce lęgowe dubelty można spotkać jeszcze na Podlasiu i Lubelszczyźnie, oczywiście w ciepłej porze roku.

---

Kulik wielki (Numenius arquata).

Największy gatunek siewkowców występujący w Polsce, o dość masywnej sylwetce, z długą szyją i bardzo długim, zakrzywionym dziobem, który może osiągać długość 15 cm. Upierzenie płowe, brunatno plamkowane na wierzchu i kreskowane od spodu, z wyjątkiem brzucha, który jest biały. Biała plama na kuprze sięga klinem na plecy. Ogon brunatno prążkowany. 

Kulik wielki, dzięki swym okazałym rozmiarom i melodyjnemu gwizdowi „ku-lik”, jest prawdziwą ozdobą terenów podmokłych. Preferuje rozległe, podmokłe łąki i pastwiska, mokradła oraz bagna w dolinach rzecznych. W okresie przelotów można go spotkać nad mulistymi brzegami zbiorników wodnych oraz na plażach.

Głównym zagrożeniem dla populacji lęgowych dubelta i kulika wielkiego jest utrata lub fragmentacja siedlisk lęgowych, spowodowana przesuszeniem terenów (regulacja i pogłębianie koryt rzecznych oraz prace melioracyjne), a także intensyfikacją rolnictwa lub – przeciwnie – zaniechaniem użytkowania rolniczego, co prowadzi do zarastania tych miejsc.

---

Wodniczka (Acrocephalus paludicola)

Wodniczka to najrzadszy przedstawiciel rzędu wróblowych i jednocześnie jedyny gatunek globalnie zagrożony, który występuje w kontynentalnej Europie. Według IUCN ma status „narażonego” (Vulnerable). Polska odgrywa szczególną rolę w ochronie tego ptaka, ponieważ na jej terenie żyje około 25% całej populacji światowej. Dawniej wodniczka była gatunkiem licznym i szeroko rozprzestrzenionym, jednak obecnie zanikła na większości swojego pierwotnego obszaru występowania. Przyczyną jest utrata charakterystycznych siedlisk – podmokłych łąk i niskich torfowisk. Globalna populacja szacowana jest obecnie na jedynie 10,2–13,8 tys. samców śpiewających. Długość ciała wodniczki wynosi około 12–13 cm. Ubarwienie jest ogólnie beżowobrązowe. Głowa jest kontrastowa: czarna czapeczka przecięta płowym paskiem, szerokie, białawe brwi podkreślone czarnym paskiem ocznym. Na grzbiecie ciała występują po dwa równoległe żółtawe i ciemne paski. Spód ciała jest płowy, z delikatnymi kreskami po bokach.

---

Derkacz (Crex crex) 

Derkacz to ptak nieco mniejszy od kuropatwy. Obie płcie są jednakowe pod względem ubarwienia. Wierzch ciała brunatny, z beżowym łuskowanym wzorem, spód szary i płowy, brzuch i boki ciała rdzawo-białawe, pręgowane. Skrzydła mają barwę brązowordzawą, dziób jest krótki i mocny. Prowadzi bardzo skryty tryb życia i praktycznie nigdy nie pojawia się na odsłoniętym terenie. Swą obecność zdradza donośnym, dwusylabowym głosem „krrek-krrek”, który można usłyszeć zarówno w dzień, jak i w nocy. Siedlisko derkacza to głównie turzycowiska oraz podmokłe, ekstensywnie użytkowane łąki, występujące w dolinach rzecznych i okolicach bagien. Gatunek ten wymaga ochrony czynnej, ponieważ dogodne dla niego siedliska stopniowo zanikają na skutek różnorodnych przekształceń – doliny rzeczne i bagna są osuszane lub zabudowywane, a mechanizacja i intensyfikacja rolnictwa, w tym zbyt wczesne koszenie łąk, przyczyniają się do niszczenia gniazd derkacza, umieszczonych na ziemi.