W obliczu globalnych wyzwań związanych ze zmianami klimatu i rosnącymi cenami energii, nasze rolnictwo czeka szereg zmian. Postępująca transformacja szczególnie zaznaczy się w gospodarstwach wschodniej Polski, regionu o silnych tradycjach rolniczych. Jak i czy, odnawialne źródła energii mogą być źródłem ich zrównoważonego rozwoju? 

Odpowiedzi na to pytanie, dostarcza najnowsza monografia Odnawialne źródła energii w rolnictwie Polski Wschodniej – uwarunkowania rozwoju, opublikowana przez Uniwersytet w Białymstoku, a powstała w ramach projektu Zielona energia w rolnictwie Polski Wschodniej – uwarunkowania rozwoju.

Autorzy i autorki, Renata Przygodzka, Aleksandra Badora, Krzysztof Krukowski, Krzysztof Kud, Jarosław Mioduszewski i Marian Woźniak podjęli się pracy nad zbadaniem uwarunkowań, możliwości i barier związanych z wdrażaniem OZE w rolnictwie Polski Wschodniej. Ich publikacja analizuje różne rodzaje odnawialnych źródeł energii, od biopaliw po energię słoneczną i wiatrową, a także przedstawia konkretne instrumenty wsparcia finansowego dla rolników. Z uwagi na to, że koszty energii stanowią znaczący odsetek kosztów produkcji rolnej, a ich udział w strukturze kosztów jest zróżnicowany w zależności od typu i wielkości gospodarstwa, temat ten jest niezwykle aktualny.

Pełna wersja publikacji

Publikacja dostarcza wartościowych danych i analiz, które mogą służyć jako baza dla przyszłych decyzji i strategii, zarówno na poziomie indywidualnych gospodarstw rolnych, jak i szerzej — na poziomie polityki krajowej. Poniżej postaramy się streścić kilka jego najważniejszych punktów i wniosków.

Monografia jest podzielona na dziewięć rozdziałów.

• Pierwszy rozdział to wprowadzenie do tematyki odnawialnych źródeł energii (OZE), gdzie zdefiniowano kluczowe terminy i scharakteryzowano różne rodzaje OZE.
• Rozdział drugi poświęcony jest analizie aktualnego stanu i udziału OZE w miksie energetycznym Polski. Prezentuje także dane dotyczące pozyskiwania energii z różnych odnawialnych źródeł w latach 2017-2021.
• Trzeci rozdział omawia różne instrumenty wspierania rozwoju OZE w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem tych przeznaczonych dla sektora rolnictwa.
• Rozdział czwarty zawiera analizę efektów zewnętrznych rolnictwa i jego potencjału w produkcji energii odnawialnej. Omówione są również cele i założenia Europejskiego Zielonego Ładu w kontekście rolnictwa.
• Rozdziały piąty i szósty, skupiają się na charakterystyce rolnictwa Polski Wschodniej i prezentują wyniki badań ankietowych w ponad 500 gospodarstwach rolnych.
• Rozdział siódmy podsumowuje główne uwarunkowania rozwoju OZE w rolnictwie Polski Wschodniej, zarówno te zewnętrzne jak i wewnętrzne.
• W rozdziale ósmym przedstawiona jest koncepcja spółdzielni energetycznych jako jednego z instrumentów wspierania OZE na obszarach wiejskich.
• Dziewiąty i ostatni rozdział zawiera analizę opłacalności inwestycji w odnawialne źródła energii w wybranych gospodarstwach rolnych, z uwzględnieniem korzyści dla gospodarstw decydujących się na takie inwestycje.

Rolnictwo dysponuje znaczącym potencjałem wykorzystania odnawialnych źródeł energii, szczególnie w zakresie energii słonecznej, wiatrowej i biomasy. Dane z badań wskazują, że nie tylko ma możliwość zaspokajania własnych potrzeb energetycznych, ale również może stać się dostawcą energii dla innych sektorów gospodarki. Tym samym, sektor rolniczy ma potencjał do zwiększenia dywersyfikacji swoich źródeł dochodów.

W kontekście przeprowadzonych prac, stwierdzono, że w 519 badanych gospodarstwach rolnych o powierzchni ponad 10 ha, 244 gospodarstwa (47%) są wyposażone w łącznie 317 mikroinstalacji OZE. Średnia moc tych instalacji wynosi 9,81 kW, co wskazuje na to, że niektóre gospodarstwa posiadają więcej niż jedno takie urządzenie.

Geograficznie, największą liczbę gospodarstw z mikroinstalacjami OZE można odnotować w województwie lubelskim, a najmniejszą w województwie warmińsko-mazurskim. W przeważającej liczbie gospodarstw głównym źródłem energii są systemy fotowoltaiczne i kolektory słoneczne, które stanowią ponad 93% wszystkich zainstalowanych urządzeń.

W kontekście międzynarodowym, zapisy o transformacji w kierunku neutralności klimatycznej i transformacji energetycznej zostały uwzględnione w kluczowych dokumentach strategicznych na poziomie międzynarodowym, europejskim i krajowym. Jeden z zaktualizowanych celów Unii Europejskiej na 2030 rok zakłada osiągnięcie 42,5% udziału OZE w miksie energetycznym. Znaczenie i wsparcie dla rozwoju OZE są integralnym elementem tych dokumentów strategicznych. Jakiekolwiek działania mające na celu upowszechnienie wiedzy na temat OZE, identyfikacja barier ich rozwoju i promocja korzyści są nie tylko zasadne, ale i niezbędne w kontekście aktualnych wyzwań energetycznych i klimatycznych.

W kontekście zewnętrznych czynników rozwoju OZE, istotne są warunki politycznoprawne oraz technologiczne. Z jednej strony, strategiczne dokumenty, które uwzględniają znaczenie OZE i wsparcie dla tego segmentu energetyki, mają pozytywny wpływ na rozwój sektora. Z drugiej strony, niestabilność prawna stanowi barierę dla inwestycji w OZE.
Na poziomie technologicznym, postęp w dziedzinie technologii OZE stanowi pozytywny czynnik, jednak istnieje również negatywny wpływ ze strony infrastruktury sieci dystrybucyjnych i przesyłowych. Te ostatnie często nie są dostosowane do potrzeb związanych z przyłączaniem nowych instalacji OZE, a możliwości magazynowania wyprodukowanej energii są ograniczone.

Na rozwój OZE w Polsce Wschodniej wpływają różne wewnętrzne czynniki.

• Do mocnych stron należą:
   
  • Duży potencjał dla rozwoju OZE na terenach rolniczych.
  • Koncentracja ziemi i produkcji rolnej, co zwiększa dochody i możliwości inwestycyjne.
  • Możliwość oszczędzenia na kosztach energii.
  • Rosnący poziom wykształcenia właścicieli gospodarstw.
  • Dostęp do wiedzy specjalistycznej.
  • Chęć do inwestowania w nowości.
• Jako słabe strony można wskazać:
   
  • Rozdrobnienie gospodarstw rolnych i brak funduszy.
  • Mała skala produkcji OZE i wysokie koszty.
  • Brak zainteresowania biogazem rolniczym.
  • Niewystarczająca wiedza o spółdzielniach energetycznych i wirtualnych elektrowniach.
  • Niechęć do współpracy między rolnikami.

W przeprowadzonych badaniach ankietowani zgadzają się z twierdzeniem, że przyszłość rolnictwa będzie ściśle związana z energetyką odnawialną. Co więcej, prawie połowa z nich planuje realizację inwestycji w odnawialne źródła energii w ciągu najbliższych trzech lat. Z monografii wynika, że głównymi powodami tego są 

• Wysokie ceny energii elektrycznej.
• Trudności z zakupem tradycyjnych nośników energii.
• Niezależność energetyczna, którą można zdefiniować jako ograniczenie ryzyka związanego z niepewnością dostaw energii oraz przerwami w dostawach czy spadkami napięcia.
• Dbałość o środowisko naturalne i możliwość redukcji emisji gazów cieplarnianych.

Na podstawie zgromadzonych danych i analiz, w publikacji wskazano następujące rekomendacje, które mogą przyczynić się do wspierania rozwoju OZE w rolnictwie:

• Spójność i stabilność prawna.
  • Choć obecne dokumenty programowe skupiają się na spójnym określeniu roli OZE, istotne jest utrzymanie tej spójności w przepisach prawnych. Stabilność regulacji prawnego otoczenia jest kluczowa dla zabezpieczenia inwestorów i zapewnienia opłacalności inwestycji.
• Rozwinięcie roli rolnika jako producenta energii.
  • Wskazane jest wyjście poza postrzeganie rolników jedynie jako prosumentów. Programy edukacyjne i informacyjne powinny skupić się na pokazaniu możliwości dodatkowych dochodów z produkcji i sprzedaży energii.
• Promocja innych technologii OZE.
  • Biogazownie rolnicze czy elektrownie wodne są technologiami, które mogą być bardziej opłacalne, ale są również bardziej kosztowne i skomplikowane w instalacji. Istotne jest edukowanie rolników na temat korzyści i organizacji wymaganej do efektywnego wykorzystania tych technologii.
• Wprowadzenie spółdzielni energetycznych.
  • Z racji na niewielką wiedzę wśród rolników o spółdzielniach energetycznych i znaną niechęć do współdziałania, rekomendowane jest inicjowanie takich przedsięwzięć przez instytucje administracji publicznej i doradców rolnych.
• Zastosowanie podejścia regionalnego.
  • Z uwagi na zróżnicowanie rolnictwa i specyfikę kulturową, mechanizmy wsparcia powinny być elastyczne i dostosowane do regionalnych uwarunkowań.

Działania w zgodzie z powyższymi rekomendacjami, mogą znacząco wpłynąć na zwiększenie efektywności i opłacalności inwestycji w sektorze. Aby zapewnić ich spójność i skuteczność, powinny być koordynowane na poziomie zarówno lokalnym, jak i krajowym.