W dniach 27-28 listopada 2023 r., w Pradze odbyło się drugie spotkanie Europejskiego Pilotażowego Obserwatorium Inteligentnych Wsi, zorganizowane przez Grupę E40 w ramach projektu Smart Rural 27. Spotkanie z udziałem około 50 osób z różnych krajów UE, w tym trzech przedstawicieli z Polski, skupione było wokół dyskusji nad wsparciem smart villages za pośrednictwem różnych programów i funduszy UE. Uczestnicy, reprezentujący społeczności lokalne, lokalne grupy działania, władze regionalne, instytucje zarządzające, agencje krajowe oraz ośrodki badawcze i akademickie, wymieniali doświadczenia i pomysły na lepsze wspieranie koncepcji inteligentnych wsi. Zachęcamy do poznania  przytoczonej poniżej, pełnej relacji ze spotkania napisanej przez jednego z polskich przedstawicieli — Łukasza Komorowskiego, reprezentującego Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk (IRWiR PAN).

---

Notatka z drugiego spotkania Europejskiego Pilotażowego Obserwatorium Inteligentnych Wsi (2nd European Smart Villages Pilot Observatory meeting), 27-28 listopada, Praga (Czechy)

W dniach 27-28 listopada 2023 r. w stolicy Czech – Pradze, odbyło się drugie spotkanie Europejskiego Pilotażowego Obserwatorium Inteligentnych Wsi (2nd European Smart Villages Pilot Observatory meeting) (dalej: Obserwatorium SV), zorganizowane przez Grupę E40  w ramach projektu Smart Rural 27, dofinansowanego przez Komisję Europejską. Wzięło w nim udział ok. 50 osób z kilkunastu krajów Unii Europejskiej (UE), w tym 3 osoby z Polski (Andrzej Hałasiewicz – ekspert krajowy projektu, Łukasz Komorowski – Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Marcin Zieliński – Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa). Zgromadzone osoby reprezentowały zarówno społeczności lokalne, lokalne grupy działania (LGD), jak i władze regionalne, instytucje zarządzające, agencje krajowe oraz ośrodki badawcze i akademickie. Dla przypomnienia, pierwsze spotkanie odbyło się w dniach 11-12 maja 2023 r. w Graz (Austria).

Celem drugiego spotkania Obserwatorium SV była dyskusja nad wsparciem smart villages za pośrednictwem różnych polityk i funduszy UE, w tym planów strategicznych WPR (PS WPR) i programów polityki spójności (PS). Poszukiwane były również synergie między różnymi funduszami i programami oraz sposoby lepszego zapewnienia społecznościom lokalnym dostępu do doradztwa i źródeł finansowania.

Notatka zawiera zarówno elementy sprawozdawcze, w których streszczone zostały najważniejsze wydarzenia z obu dni spotkania, jak i komentarze autora, w których dzieli się własnymi odczuciami, przemyśleniami i wnioskami ze spotkania.

Wydarzenie rozpoczęło się w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego, gdzie uczestników przywitały Maria Gafo (DG AGRI) oraz Edina Ocsko (koordynatorka projektu, E40). Poza celami spotkania, na początku zaprezentowane zostały trzy filary funkcjonowania Obserwatorium SV:

1. dzielenie się wiedzą (dyskusja na temat stanu wdrażania smart villages w ramach PS WPR 2023-2027;
2. udoskonalanie (wymiana doświadczeń i pomysłów na lepsze wspieranie smart villages);
3. planowanie (myślenie o późniejszych fazach wdrażania).

Następnie osoby reprezentujące czeski rząd zaprezentowały podejście tego kraju do wspierania inteligentnych wsi za pośrednictwem różnych funduszy. Wiceminister rozwoju regionalnego – Radim Sršeň, przedstawił temat „Inteligentnych Miast/Wsi/Regionów w Czechach” w kontekście wyzwania podwójnej transformacji (cyfrowej i zielonej) oraz powiązań między instytucjami na szczeblu krajowym i lokalnym. Czechy uruchamiają programy powiązane z cyfryzacją, m.in. program „Technologie i Wdrożenia na rzecz Konkurencyjności”, z którego skorzystać mogą LGD. Wspierane są także dobre praktyki na wsiach poprzez prowadzony od 1995 r. konkurs na „Wieś Roku”. Jak wynika z prezentacji przedstawicieli innych resortów (Ministerstwa Przemysłu i Handlu, Ministerstwa Rolnictwa, Ministerstwa Pracy i Spraw Społecznych), Czesi rozumieją zagadnienie smart villages w sposób szeroki oraz wielopoziomowy, łącząc go z inteligentnymi specjalizacjami regionów, infrastrukturą cyfrową, innowacjami w rolnictwie, jak również miękkimi społecznymi projektami.

W kolejnej sesji uczestnicy posłuchali o innych europejskich programach i inicjatywach wspierających smart wsie za pośrednictwem różnych funduszy i programów. Szczególnie interesująca była przedstawiona przez Marca Lageta (Krajowa Agencja Spójności Terytorialnej we Francji) idea „Trzecich Miejsc” (Third Places / Tiers Lieux), czyli przestrzeni społecznych, które oferując dostosowany do potrzeb lokalnych zakres narzędzi i usług, wypełnią mieszkańcom czas między pracą a domem. Zdaniem autora notatki, istnienie takiego miejsca (nawet w formie cyfrowej) jest często pierwszym krokiem do aktywizacji mieszkańców wsi i opracowania wspólnej koncepcji rozwoju.

Ostatnim punktem pierwszego dnia spotkania Obserwatorium SV była podróż transportem publicznym na Politechnikę Czeską w Pradze, gdzie pracownicy Instytutu Informatyki, Robotyki i Cybernetyki (CIIRC) oraz Centrum Efektywności Energetycznej Budynków (UCEEB) opowiedzieli o technologicznych rozwiązaniach smart wymyślanych na Politechnice i wdrażanych zarówno w miastach, jak i na wsiach na rzecz poprawy jakości życia. Wśród nich znalazły się m.in. rozwiązania wykorzystujące wirtualną rzeczywistość, technologie wspomagające osoby niesamodzielne, projektowanie przestrzeni publicznych, rozwiązania i systemy transportowe.

Drugi dzień Obserwatorium SV podzielony został na część warsztatową, która odbyła się w hotelu Diplomat w Pradze oraz wizytę studyjną w miejscowości Mukařov, która jest jednym z 27 uczestników projektu Smart Rural 27.

Poranna sesja pn. „Kształtowanie Europejskiego Pilotażowego Obserwatorium Inteligentnych Wsi” miała za zadanie animowanie dyskusji na temat wdrażania smart villages wśród różnych grup interesariuszy w celu tworzenia platform między nimi i poprawy wsparcia dla tej idei. W pierwszej rundzie miały miejsce dyskusje uczestników z tych samych krajów (Czechy, Grecja, Węgry, Włochy, Łotwa, Polska, Portugalia oraz grupa międzynarodowa), moderowane przez ekspertów krajowych projektu. Celem rozmów było określenie stanu implementacji smart villages w krajach członkowskich oraz kluczowych wyzwań, wąskich gardeł i potrzeb informacyjnych w tym aspekcie. Cechą wspólną większości z uczestniczących w spotkaniu przedstawicieli państw członkowskich jest to, że inteligentne wsie zostały „ulokowane” w podejściu LEADER/RLKS, a zatem sprawdzonym instrumencie z rozwiniętą bazą instytucjonalną i finansową.

W drugiej rundzie uczestnicy podzieleni zostali na grupy interesariuszy (instytucje zarządzające i agencje płatnicze / sieci WPR / LGD i stowarzyszenia / naukowcy i inni). Zadaniem dyskutantów było podzielenie się ustaleniami z dyskusji krajowych oraz odpowiedź na sprecyzowane dla każdej z grup osobno pytania, dotyczące dotychczasowych doświadczeń przedstawicieli każdej z grup interesariuszy oraz potrzeb i wyzwań, jakie widzą na przyszłość w świetle wdrażania koncepcji smart wsi. Po dyskusjach, sprawozdawcy każdej z grup krótko przedstawili główne wnioski z rozmów:

• instytucje zarządzające i agencje płatnicze (raportował Andrzej Hałasiewicz) ustaliły, że barierami wdrażania nowego podejścia jest konieczność dostosowania systemów informatycznych do „miękkiego” i trudno mierzalnego charakteru smart villages oraz niewielkie fundusze kierowane na działania wprost związane z inteligentnymi wsiami;
• sieci WPR (raportowała Ann-Sofi Backgren) poszukują dobrych praktyk w celu opracowania wspólnej metodologii rozwoju inteligentnych wsi, prowadzą spotkania upowszechniające wiedzę na ten temat (np. „Poranna kawa ze smart village” w Finlandii), zauważają też wyzwania w postaci m.in. potrzeby edukacji w zakresie myślenia strategicznego wśród lokalnych społeczności;
• LGD i stowarzyszenia (raportowała Katrīna Idū) uznały, że inteligentne wsie słusznie wdrażane są w ramach podejścia LEADER/RLKS, ze względu na ugruntowaną współpracę ze społecznościami lokalnymi i możliwością aktywizacji kolejnych interesariuszy;
• naukowcy i inni (raportował Łukasz Komorowski) zidentyfikowali trzy kluczowe obszary wyzwań rozwoju inteligentnych wsi: 1) rozumienie idei – wciąż brakuje jednoznacznej definicji, a samo słowo smart ma wiele tłumaczeń w językach narodowych (nie zawsze pozytywnych); smart village stawiane jest często w kontrze do smart city i rozpatrywane przez pryzmat technologiczny; 2) pomiar/operacjonalizacja – brakuje metod i wskaźników pomiaru tego zagadnienia i należy zintensyfikować ich poszukiwanie; 3) zasoby – w dyskusji o inteligentnej wsi nie może zabraknąć społeczności lokalnych, ich potrzeb oraz potrzeb liderów, którzy narażeni są na wypalenie.

W drugiej części warsztatów przedstawione zostały wstępne wyniki analizy PS WPR 2023-2027 w państwach członkowskich, wykonane w ramach projektu Smart Rural 27 (dostępne tutaj). Następnie zaprezentowane zostały cztery przykłady łączenia oddolnego podejścia smart villages z lokalnymi strategiami rozwoju LEADER i strategiami regionalnymi we Włoszech (LAG Tradizione delle Terre Occitane), Irlandii (SECAD LAG), Portugalii (Revitalisation Programme for Pinhal Interior Region), Austrii (Stanz).

Ostatnim akcentem Obserwatorium SV była wizyta studyjna w miejscowości Mukařov, oddalonej o 35 km od centrum Pragi. Jest to gmina w powiecie Praga-Wschód, w kraju środkowoczeskim, zamieszkiwana przez ok. 2,5 tys. osób. Ze względu na lokalizację, większość mieszkańców codziennie dojeżdża do pracy poza gminę. Główne wyzwania w miejscowości to konieczność poprawy komunikacji i powiązań między mieszkańcami a samorządem, a także ulepszenie e-administracji dla mieszkańców, którzy w godzinach pracy przebywają poza gminą. Do tej pory w miejscowości udało się wprowadzić m.in. portal płatności online i system zachęt do gospodarowania odpadami (konsumenci i gmina mogą śledzić produkcję odpadów w gospodarstwach domowych online). Wieś ma dalsze plany poprawy zarządzania zasobami wodnymi (w tym pomiaru zużycia) i zaangażowania nastolatków w komunikację cyfrową w miejscowości. Uczestnicy wizyty studyjnej mieli okazję odwiedzić szkołę podstawową i porozmawiać z grupą uczniów, przespacerować się po centrum wsi oraz wejść do Centrum Kultury i Społeczności.

Więcej informacji o miejscowości Mukařov wraz z jej strategią smart rozwoju dostępne tutaj.

Najważniejsze wnioski ze spotkania

• Koncepcja smart villages będzie realizowana w wielu państwach UE.
• Główną „platformą” jej wdrażania są plany strategicznej WPR, a „przekaźnikiem” LEADER/RLKS.
• Istnieją pewne dylematy we wdrażaniu, np. małe vs duże projekty, lokalne vs regionalne zarządzanie, twarde vs miękkie projekty – wciąż poszukiwana jest równowaga między nimi.
• Nadal identyfikowana jest duża potrzeba informacyjno-szkoleniowa dla mieszkańców wsi i instytucji związanych ze smart villages.
• Smart villages rozumiane są często bardzo szeroko, przez pryzmat zróżnicowanych programów i działań, co stwarza zarówno szanse (wszechstronność zastosowania), jak i zagrożenia (rozmycie idei).
• Koncepcję powinniśmy postrzegać jako „długoterminowy proces integracji”.
• Przy stosowaniu nowych technologii należy zwracać uwagę na aspekt społeczny i faktycznie potrzeby na poziomie lokalnym.

Wszystkie prezentacje dostępne są tutaj, a nagranie z 2. dnia spotkania na kanale YouTube projektu Smart Rural 27.

---

Tłumaczenia stosowanych przez prelegentów pojęć i tytułów projektów zostały dokonane przez autora.

Autor notatki zamiennie stosuje pojęcia: inteligentna wieś, smart wieś, smart village.

Autor wykonał znajdujące się poniżej fotografie ze spotkania.

---

Udział Łukasza Komorowskiego w spotkaniu został sfinansowany ze środków Jednostki Centralnej Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich.